ازدحام یکی از مشکلات اصلی در تجمعات انبوه است؛ به‌ویژه هنگامی که تجمع بسیار انبوهی در زمانی مشخص و در محیط فیزیکی محدودی شکل بگیرد. از این رو، یکی از جنبه‌های مهم در کنترل تجمعات انبوه، مقابله با ازدحام و فشار جمعیت است. در تعاریفی که از ازدحام داریم، مبنای اصلی بر تعداد افراد حاضر در هر متر مربع است؛ بدین گونه که اگر در یک تجمع انبوه در هر متر مربع، ٣ نفر قرار داشته باشند، شرایط تقریباً عادی است؛ اما وقتی تعداد افراد به ٥ نفر برسد، شلوغی آغاز می‌شود. وقتی فشردگی جمعیت بیشتر و تعداد افراد به ٥ تا ٨ نفر برسد مشکلات جدی ازدحام آغاز می‌شود و افراد به شدت به هم فشرده و آشفتگی و سراسیمگی در جمعیت بیشتر می‌شود. این ازدحام و فشردگی می‌تواند چنان فشاری به افراد و به‌ویژه قفسه سینه وارد کند که حتی تنفس افراد مختل شود. ازدحام١ پدیده‌ای شناخته‌شده در رشته تحقیقاتی جدیدی است که آن را «کنترل شلوغی٢» نامیده‌اند. پدیده ازدحام در کشورها و فرهنگ‌های مختلف به دلایل متفاوت رخ می‌دهد. یکی از نخستین ازدحام‌های مرگبار ثبت‌شده، در سال ۱۸۹۶ در مراسم تاجگذاری تزار نیکولاس دوم، در حومه شهر مسکو رخ داد و جان هزار نفر را گرفت. دلیل ماجرا نیز پخش شایعه‌ای بود که می‌گفتند تغذیه‌فروشی‌های موقتی که در مراسم برپا شده بود به همه سوغاتی می‌دهند. همان‌طور که قبلاً گفته شد در کشورهای غربی، این مسأله بیشتر در ورزشگاه‌ها، کنسرت‌های موسیقی یا فستیوال‌ها و گردهماییهای اجتماعی ایجاد می‌شود؛ اما در کشورهای غیرغربی، معمولاً این پدیده در گردهماییهای بزرگ مذهبی اتفاق می‌افتد. کنسرت‌های موسیقی در آمریکا یا ورزشگاه‌های فوتبال در اروپا نیز از این قاعده مستثنا نبوده‌اند. در هندوستان بارها و بارها در مناسک و مراسم مذهبی، مردم زیر دست و پا له شده‌اند. بعد از تکرار چندین باره ازدحام‌های مرگبار در مراسم سالانه هندو‌ها و از دنیا رفتن چندصد نفر، چند محقق هندی تلاش کردند تا مکانیزم این پدیده‌ها را مطالعه کنند. تحقیقات نشان داده است که درک درست از رفتار جمعیت به جای کنترل مبتنی بر نیرو به رویکرد مبتنی بر جامعه برای کنترل جمعیت و شلوغی منجر می‌شود. به‌عنوان مثال، انتظار بیش از حد در مکان‌های زیارتی ممکن است باعث سرریزشدن صبر زائران و مشتاقان زیارت و بالارفتن آنها از نرده‌ها شود که این می‌تواند باعث ازدحام بیش از حد در ناحیه دیگری شود. از این‌رو، زمانی‌که ازدحام پیش‌روی کند، جمعیت کنترل خود را از دست می‌دهد که این امر معمولاً در کسری از ثانیه صورت می‌گیرد. ایلیاس٣ و همکارانش یکی از پیشروانه‌ترین مقاله‌ها را در مطالعه این پدیده با عنوان «ازدحام‌های انسانی در خلال مراسم مذهبی: مرور تطبیقی ظهور توده‌های انبوه در هند٤» نوشتند. ایلیاس می‌نویسد: پدیده ازدحام‌های منجر به آسیب یا مرگ زمانی رخ می‌دهد که تراکم جمعیت تا حد مشخصی بالا برود. تحقیق آنها نشان داد «معمولاً وقتی تراکم جمعیت به بیش از ده نفر در هر متر مربع برسد» امکان ظهور ازدحام بسیار بالاست. وی معتقد است در پدیده ازدحام غالباً «ماشه را مساله‌ای روان‌شناختی می‌چکاند. یک شایعه، فریاد، ناله دلخراش یا سُر خوردن کسی، این تکانه را القا می‌کند که خطری در کمین است. در موقعیتی که فضا تنگ و تراکم جمعیت بسیار بالاست، چنین تکانه‌ای سریعاً موجب می‌شود افراد بدون آن‌که بفهمند آیا واقعاً خطری در میان است یا نه، احساس خطر و گیر افتادن در مخمصه می‌کنند. این احساس منجر به تلاش‌های فردی آدم‌ها برای خلاصی می‌شود. افراد شروع به دویدن، فرار کردن یا فریاد زدن می‌کنند». این تلاش‌های فردی، امکان هرگونه سازمان‌دهی جمعی یا حرکت منسجم مدیریتی را خیلی سریع از میان می‌برد و در نتیجه، همه‌چیز از کنترل خارج می‌شود. جف وایز٥ نویسنده دیگری است که به این موضوع پرداخته است. او معتقد است ازدحام‌ها دو نوع عمومی دارند. یک نوع از ازدحام‌ها وقتی رخ می‌دهند که توده مردم به‌طور ناگهانی با تغییر نیروی مثبت یا منفی روبه‌رو شوند. تغییر نیروی مثبت وقتی رخ می‌دهد که جمعیت در برخورد با یک مانع یا در اثر تنگ و بسته‌شدن مسیر، متوقف شود. تغییر نیروی منفی، برعکس، وقتی رخ می‌دهد که فشار جمعیت راهی ناگهانی برای تخلیه پیدا کند؛ مثلاً دروازه‌ای باز شود یا حصاری سوراخ شود.
ازدحام‌های آشفته
نوع دوم ازدحام‌ها که می‌توان آن را «ازدحام‌های آشفته» نامید، وقتی اتفاق می‌افتد که دو توده متراکم با هم برخورد کنند یا در میانه یک توده انبوه، بلوایی ناگهانی برپا شود. مشخصه نوع اول، حرکت همسان و هم‌جهت انبوه جمعیت است؛ اما در نوع دوم، مسیر افراد هم‌جهت نیست و در نتیجه اغتشاش، ازدحام چند برابر می‌شود. هردوی این الگوها دارای قدرت هولناکی هستند. در حالت عادی، اگر شش تا ده نفر، هم‌جهت با هم فشار بیاورند، می‌توانند نرده فولادی ضخیمی را به‌راحتی کج کنند؛ بنابراین فشار جمعیت در مدل اول بسیار سهمگین است و به راحتی با فشار به قفسه سینه افراد، دنده‌هایشان را خرد می‌کند، یا به دلیل ناتوانی در بازشدن شُش‌ها هنگام دم، امکان تنفس را از آنها می‌گیرد و دچار خفگی می‌شوند و فرقی هم نمی‌کند چقدر قوی، بلندقد یا عضلانی باشند. این فشار، در مدل دوم یعنی ازدحام‌های آشفته، کمتر است. زیرا جهت متفاوت حرکت افراد، نیروها را خنثی می‌کند؛ اما این‌جا مشکل مرگبار دیگری به نام «آشوب» رخ می‌دهد. بگذارید مثالی بزنیم: فرض کنید درحال عبور از یک پیاده‌رو هستید. وقتی تراکم جمعیت خیلی کم باشد، شما با کمترین انحراف یا تغییر مسیر به چپ یا راست، به سمت هدف خود می‌روید. ولی وقتی تعداد آدم‌هایی که در جهت مخالف‌تان، یا هم‌جهت با شما درحال عبورهستند، بالا و بالاتر برود، شما مجبور می‌شوید برای ادامه مسیر خود، مرتباً جابه‌جا شوید، گامی به چپ و راست بردارید یا توقف کنید. طبق مطالعات محققانی که روی مکانیزم‌های سیالّیت در توده‌ها کار می‌کنند، در درجه‌ای از تراکم، دیگر نمی‌توانید مسیر خودتان را انتخاب کنید، بلکه جمعیت شما را با خودش می‌برد. در چنین وضعیتی، تلاش افراد برای ادامه مسیر تعیین‌شده‌شان و ناتوانی آنها از این کار، منجر به آشوب می‌شود. در آشوب‌ها، خیلی زود افراد تعادل خود را از دست داده و زمین می‌خورند، افراد بعدی بلافاصله روی آنها می‌افتند و در جمعیت، چاله‌ای درست می‌شود که برگرداندن آن به حالت عادی ناممکن است.هلبینگ٦ می‌گوید وقتی تراکم جمعیت بین ۵ تا ١٠ نفر در هر متر مربع باشد، امکان ازدحام آشوبناک وجود دارد. البته این تعداد به اندازه بدن و وزن افراد بستگی دارد. در توضیح این مطلب می‌توان گفت که تدابیر باید به‌گونه‌ای باشد که از اقدامات فردی خاص که سرعت حرکت یا دامنه فعالیت دیگران را محدود و بر ازدحام جمعیت می‌افزاید، جلوگیری شود؛ زیرا این امر می‌تواند مشکل‌آفرین باشد. در این زمینه، آموزش در دو مقوله سلامت و کنترل ازدحام اهمیت ویژه‌ای دارد. از این رو، باید به کسانی که در تجمعات انبوه شرکت می‌کنند، حرکت روان و جنب و جوش ملایم آموزش داده شود. افراد با بیماری‌های مزمن همچون آسم، بیماران قلبی و عروقی، بیماران دارای محدودیت حرکتی، صرع و.... حتماً باید یک نفر همراه و مراقب داشته باشند و از تردد در بخش‌های پرازدحام در تجمعات خودداری کنند؛ مثلاً در مناسک حج به جز اعمال واجب که ضروری است برخی اعمال مستحب و برخی دیگر غیرمستحب و سلیقه‌ای است که این موارد باید در صورت لزوم توسط روحانیون کاروان به بیماران و افراد ناتوان به‌گونه‌ای جدی تذکر داده شود. به دور از کارکردهای مختلف در مناسبات بشری و وجود قضاوت‌های متفاوت ارزشی، پدیده تجمعات انبوه، در هر یک از سطوحی که در بالا اشاره شد، موجب به وجود آمدن شرایطی می‌شود که در آنها تقریباً تمامی خطرات بالقوه از توان لازم برای تبدیل شدن به حوادث و بحران‌های خاص خود برخوردار است؛ به‌ویژه این‌که زمینه‌های لازم برای میدان‌داری تسهیل‌گرهایی همچون خطر‌پذیری و آسیب‌پذیری نیز مهیا باشد. معمولاً ازجمله راهکارهای مدیریت حوادث و بحران‌ها در مجموعه سیاست‌های پیشگیری و آمادگی برای کاهش احتمالات، بروز حوادث یا کاهش تأثیرات مربوطه، بحث اجرای ارزیابی خطر‌پذیری یا آسیب‌پذیری است. به نظر می‌رسد برقرای رابطه معنی‌دار میان نتایج حاصل از این ارزیابی‌ها و الگوهای رفتاری فردی و جمعی در تجمعات انبوه و همچنین شیوه‌های مدیریت و مهندسی کنترل تحرکات مربوطه، می‌تواند به راه‌حل‌های کارساز و مؤثری منجر شود. بنابراین، برای تجمعات درون مراکز بزرگ خرید و پارکینگ‌های آنها، فرودگاه‌ها و سایر سالن‌های ترانزیت و همچنین محل برگزاری همایش‌های بزرگ، تغییرات و اصلاحاتی در معماری و مهندسی بناها به‌عنوان راه‌حل‌هایی عملی صورت پذیرفته است.
راهکارهای رهایی از مخمصه
پل ورتهایمر٧ که یکی از شناخته‌شده‌ترین متخصصان «کنترل شلوغی» در جهان است، بر مبنای تحقیقات خود، توصیه‌هایی کرده است که هنگام گیر‌افتادن در یک ازدحام جمعیت، چطور خود را نجات دهید:
بلافاصله بعد از این‌که احساس کردید تراکم جمعیت دارد به حد خطرناکی می‌رسد، تلاش کنید تا از مرکز ازدحام فاصله بگیرید؛ نگذارید دیر شود. تصمیم‌گیری درباره این کار، گاهی بسیار دشوار است؛ چون ممکن است شما مدت‌ها منتظر مانده باشید تا به نقطه دلخواه خود برسید.اگر نتوانستید فاصله بگیرید و در مخصمه افتادید، راهکارهای زیر را رعایت کنید: گام‌های خود را استوار کنید و اجازه ندهید سُر بخورید.
انرژی‌خود را حفظ کنید. تلاش بیهوده نکنید تا جمعیت را بشکافید یا فرار کنید یا داد و فریاد راه بیندازید. فریادزدن معمولاً جریان امور را وخیم‌تر می‌کند.دست‌هایتان را جلوی سینه‌تان مشت کنید. سینه‌تان را بدون حفاظ به پشت نفر جلویی نچسبانید. دست‌ها اجازه می‌دهند تا در صورت افزایش فشار جمعیت، راهی برای تنفس داشته باشید.اگر در تاریکی هستید، خود را به موج جمعیت بسپارید.اگر در کنارتان کسی روی زمین افتاد، بلافاصله کمک کنید تا از جایش بلند شود؛ زیرا بسیار محتمل است که بعد از او، شما هم سرنگون شوید.مهم‌ترین سوالاتی که در این خصوص مطرح هستند عبارتند از:
آیا مکان در نظر گرفته شده برای تجمع مناسب است و ایمنی لازم را برای جمعیت مورد انتظار دارد؟آیا مطالعات و بررسی‌های لازم برای شناسایی مخاطرات احتمالی مکان مورد نظر انجام شده است؟آیا مکان در نظر گرفته شده دسترسی مناسبی برای ورود و خروج تعداد زیادی از نیروهای امدادگر و آتش‌نشانی و پلیس را در صورت لزوم دارد؟نیروهای امداد برای کمک‌رسانی در صورت امکان باید مسیرهای دسترسی ویژه داشته باشند و نباید از همان مسیر تردد مردم شرکت‌کننده عبور کنند. آیا در مکان در نظر گرفته شده امکان کمک‌رسانی وجود دارد. به عبارتی، نیروهای امدادگر می‌توانند وسایل و تجهیزات خود را تخلیه و به مصدومان کمک کنند؟آیا جاده‌های دسترسی به محل برگزاری تجمع در شرایط بحرانی در دسترس خواهند بود؟ آیا فضای خالی کافی برای عقب‌گرد مردم در صورت نیاز وجود دارد؟ آیا ماهیت مراسم به‌گونه‌ای است که زمینه‌های بحران را فراهم آورد؟ این مسأله ممکن است به دلیل حضور افراد خاص مانند جوانان، گروه‌های مذهبی، سالمندان، کودکان و غیره با ویژگی‌های رفتاری یا فیزیکی خاص باشد.
چه سازمانی مسئول تأمین ایمنی مردم شرکت‌کننده است؟
نحوه برخورد نیروهای مسئول امنیت تجمع با کسانی که مقررات را رعایت نمی‌کنند باید به چه صورت باشد؟ و در صورت نیاز به نیروهای کمکی بیشتر برای تأمین امنیت شرکت‌کنندگان، از کجا این نیروها باید تأمین شوند؟
آیا وسایل و تجهیزات سنگین و امداد و نجات در صورت بروز حادثه‌ای بزرگ در دسترس هستند؟
آیا در صورت نیاز، امکان امدادرسانی هوایی وجود دارد؟
حج و مديريت بحران
به طور كلي، مخاطرات در ايام حج مي‌تواند شامل موارد زير شود:
مخاطرات طبيعي ناشي از سيل، آتش‌سوزی، طوفان و گرماي بيش از حد هوا.بیماری‌های مسری که بیشترین نگرانی‌ها را از نظر مخاطرات طبیعی دوران حج ایجاد کرده‌اند. مخاطرات تکنولوژیکی و انسان ساخت.
این دسته از مخاطرات شاید مهم‌ترین و بیشترین مخاطرات از نظر تعداد باشند. در زمینه حمل‌ونقل اعم از هوایی، زمینی و دریایی همواره در طول ایام حج شاهد بروز حوادث و سوانح ناگوار بوده‌ایم. این اتفاقات فقط به محدوده مکه و مدینه مربوط نیست، بلکه مبدأ یا مقصد حرکت زائران را نیز دربرمی‌گیرد. در داخل محدوده مکه و مدینه فقط همین نکته کافی است که در فاصله زمانی بسیار فشرده، حجم بالایی از مسافران باید جابه‌جا شوند که این فشردگی به نوبه خود امکان خطا و اشتباه را در رانندگان به وجود می‌آورد. با توجه به این‌که حجم بالایی از جابه‌جایی حجاج در این منطقه با اتوبوس صورت می‌گیرد تصادفات زمینی مهم‌ترین خطرات حمل و نقلی منطقه مکه و مدینه محسوب می‌شوند.در زمینه مخاطرات زیرساخت‌ها نیز همواره مخاطراتی به صورت تخریب یا شکست تمام زیرساخت یا بخشی از آنهایی که برای میزبانی یا انجام مراسم استفاده می‌شوند، متصور است.آتش‌سوزی ساختمان‌های محل استقرار زائران نیز یکی دیگر از مخاطرات مهم مراسم حج است. مخاطره مهم دیگر، ازدحام جمعیت و پیامدهای ناشی از آن است. این مخاطره مخصوص مکان‌های اصلی مورد توجه زائران در مکه و مدینه است. این ازدحام ممکن است توسط عوامل یا سوانح دیگر تشدید شوند. مخاطرات انسان‌ساخت گرچه نادر هستند، ولی احتمال وقوع آن را نباید نادیده گرفت. تروريسم و بيوترويسم نيز ازجمله مخاطراتي است كه بايد در ايام حج بسیار مورد توجه قرار گيرد.
١ stampede
٢ crowd control
٣ Faisel T. Illiyas
٤ Human stampedes during religious festivals: A comparative review of mass gathering emergencies in India, Available in: http: //www.sciencedirect.com/science/article/pii/S٢٢١٢٤٢٠٩١٣٠٠٠٤٥٩?np=y
٥ Jeff Wise
٦ Helbing
٧ Paul Wertheimer